2372 - ระหว่างเปลี่ยนรัชกาล สุนทรภู่บวชเป็นพระภิกษุและได้เป็นพระอาจารย์ถวายอักษรเจ้าฟ้ากลาง คาดว่าระหว่างนั้นได้แต่งเรื่อง เพลงยาวถวายโอวาท และได้แต่งโคลงกลอนนิทานไว้มากมาย อาทิ พระอภัยมณี, ลักษณวงศ์, สิงหไตรภพ พ. 2385 - ก่อนลาสิกขา พบว่าพระสุนทรภู่ได้แต่ง รำพันพิลาป ซึ่งเป็นผลงานที่เพิ่งได้รับการเปิดเผยในปี พ. 2480 ในเกือบ 100 ปีถัดมา โดยพระยาราชสมบัติ (เอิบ บุรานนท์) เป็นผู้มอบต้นฉบับที่พบให้แก่หอสมุดแห่งชาติ นักประวัติศาสตร์สมัยนั้นจึงได้ทราบเป็นหลักฐานเรียงไทม์ไลน์ชีวประวัติของสุนทรภู่ได้ชัดเจนยิ่งขึ้น พ. 2394 - เปลี่ยนรัชกาลอีกครั้ง พระสุนทรภู่ลาสิกขา รับราชการเป็นเจ้ากรมอาลักษณ์ฝ่ายพระราชวังบวร ได้รับบรรดาศักดิ์เป็น "พระสุนทรโวหาร" ได้แต่งนิราศ 2 เรื่อง คือ นิราศเมืองเพชร และ นิราศพระประธม บ้างก็ว่าบั้นปลายชีวิตสุนทรภู่อาศัยอยู่ในเขตพระราชวังเดิม ใกล้หอพระยามณเฑียรบาล (บัว) ถึงแก่อนิจกรรมในปี พ. 2398 สิริอายุ 69 ปี แต่ข้อมูลจากสารานุกรมไทยฉบับเยาวชน ระบุว่า สุนทรภู่ซื้อบ้านอยู่ย่านธนบุรี และเสียชีวิตที่บ้านนี้เมื่ออายุ 80 ปีเศษ ภาพกุฏิสุนทรภู่ ภายในวัดเทพธิดาราม กรุงเทพฯ ปัจจุบันเปิดเป็นพิพิธภัณฑ์สุนทรภู่ ภาพจาก ผลงานสุนทรภู่ที่โดดเด่น คือ "พระอภัยมณี" บทกลอนนิทานเรื่องนี้ได้รับการยกย่องครั้งแรกจากวรรณคดีสโมสร ว่าเป็นสุดยอดวรรณคดีไทยประเภทกลอนนิทาน และเรื่องนี้ได้รับการแปลเป็นภาษาต่างประเทศ และในปี พ.
อนุสาวรีย์สุนทรภู่ จ. ระยอง เนื่องจากสุนทรภู่เป็นครูกวี ที่แต่งบทเรียนคำกลอนไว้มากมาย ชาวบ้านจึงมีความเชื่อว่าหากจุดธูปขอพรที่อนุสาวรีย์สุนทรภู่ จะสมหวังเรื่องเรียน และเรื่องงาน ณ บริเวณอนุสาวรีย์สุนทรภู่ ตำบลกร่ำ อำเภอแกลง จังหวัดระยอง แวะเที่ยวเกาะเสม็ดถ่ายภาพเช็กอินกับผีเสื้อสมุทร บทสวดขอพรเรื่องเรียน เรื่องงาน จากสุนทรภู่ ใช้ธูป 5 ดอก ดอกไม้ 1 กำ ตั้งนโม 3 จบ ตามด้วย ยะมะหัง ท่านสุนทรภู่ สะระณังคะโต อิมินา สักกาเรนะตัง ท่านสุนทรภู่ อะภิปูชะยามิ 2. วัดกระแสร์คูหาสวรรค์ จ. ระยอง วัดที่ชาวบ้านสร้างปูนปั้นขึ้นรูปตัวละครในวรรณคดีพระอภัยมณี ตกแต่งรอบวัด ถือเป็นการจำลองตัวละครในจินตนาการขึ้นมาให้ผู้อ่านพระอภัยมณีได้นึกภาพออก (ที่ตั้ง: วัดกระแสร์คูหาสวรรค์ ถนนสายบ้านกระแสบน-บ้านอู่ทอง ตำบลกระแสบน อำเภอแกลง จังหวัดระยอง) 3. ถ้ำจัน จ. เพชรบุรี ครั้งหนึ่งที่สุนทรภู่เคยเดินทางแต่งนิราศเมืองเพชร ขณะออกบวช ในปัจจุบันก็ยังคงปรากฏทิวทัศน์สวยงามตามแบบนิราศ และทุกปีชาวเพชรบุรีมักจัดกิจกรรม เป็นการเรียนรู้ประวัติศาสตร์ผ่านวรรณกรรมที่นี่ด้วย (ที่ตั้ง: ถ้ำจัน ตำบลธงชัย อำเภอเมือง จังหวัดเพชรบุรี) 4. รอยพระพุทธบาท จ.
นิราศเมืองเพชร เล่าเรื่องการเดินไปเพชรบุรี ราวเดือนยี่หรือเดือนสามในปี พ. 2374 ขณะนั้นมีอายุได้ 46 ปี โดยอาสาพระองค์เจ้าลักขณานุคุณไปขอสิ่งของแทนความรักจากลูกสาวขุนแพ่ง เพราะพระองค์หมายปองหญิงคนนี้อยู่ เหตุที่สุนทรภู่อาสาเดินทางไปครั้งนี้เพราะคิดถึงพระคุณที่ได้ทรงอุปการะตน 5. นิราศวัดเจ้าฟ้า นิราศที่มีความยาวเป็นอันดับสองรองจากนิราศเมืองแกลง สุนทรภู่แต่งในตอนอายุ 49 ปี (บวชได้ 9 พรรษา) เล่าเรื่องการเดินทางไปแสวงหาแร่ปรอทและยาอายุวัฒนะ (ตามลายแทงที่ได้มา) ที่วัดเจ้าฟ้าอากาศ จังหวัดอยุธยา ราวต้นปี พ. 2377 6. นิราศอิเหนา "นิราศร้างห่างเหเสน่หาปางอิเหนาเศร้าสุดถึงบุษบา พระพายพาพัดน้องเที่ยวล่องลอย" นิราศที่มีความสั้นรองจากนิราศภูเขาทอง เรื่องนี้มีความแปลกกว่าเรื่องอื่น เพราะนำเนื้อความจากวรรณคดีเรื่องอิเหนา ตอนอิเหนาออกติดตามหาบุษบาซึ่งถูกลมหอบไป แล้วนำมาแต่งเป็นทำนองนิราศ แต่งขึ้นราวปี 2377 มีอายุ 49 ปี บวชอยู่ที่วัดมหาธาตุ 7. นิราศสุพรรณ สุนทรภู่แต่งเป็นโคลงสี่สุภาพ เล่าเรื่องการเดินทางไปสุพรรณบุรี ราวเดือนยี่หรือเดือนสามในปี พ. 2384 ระหว่างทางได้พบผู้เฒ่า 2 สามีภรรยา ทั้งสองได้สอนวิชาเล่นแร่แปรธาตุให้สุนทรภู่จนรู้ลักษณะของแร่ปรอทที่ต้องการ วัตถุประสงค์ในการแต่งนิราศเรื่องนี้ คือ 1) สร้างนิราศให้เป็นแผนที่การเดินทาง 2) เตือนสติไม่ให้อนุชนหลงเชื่อเรื่องยาอายุวัฒนะและเรื่องแปรแร่ธาตุปรอทเป็นทองคำ และ 3) เพื่อแสดงความสามารถเรื่องการแต่งโคลงของตนเอง 8.